Hér koma nokkrar almennar upplýsingar um áætlunina (að hluta staðfærðar af ÞHH) frá Hemil fræðastöðinni í Bergen, en starfsmenn Olweusarhópsins þar eru til ráðgjafar í verkefninu sjálfu og við úrvinnslu kannana.

Hugtök sem notuð eru í umfjöllun um skipulagið:
Stýrihópur   ber ábyrgð á framkvæmd Olweusaráætlunarinnar í sínum skóla
Oddviti    er umsjónarmaður verkefnisins í skólanum
Umræðuhópar   eru náms- og handleiðsluhópar við hvern skóla

Hópstjórar eru kennarar og aðrir starfsmenn  við skólann sem stýra umræðuhópum
Verkefnisstjóri  er faglegur leiðbeinandi og hefur faglega umsjón með verkefninu í allt að þremur skólum

AÐ STOFNA STÝRIHÓP

Hver skóli fyrir sig stofnar stýrihóp sem ber ábyrgð að hrinda aðgerðaáætluninni í framkvæmd í skólanum. Stýrihópurinn skal fylgjast með því að áætlunin komist til framkvæmda samkvæmt mótuðu þróunarferli og hópurinn getur, sé vilji fyrir hendi, lagt til eða tekið ákvarðanir um meiriháttar aðgerðir og breytingar á þeim vinnuhefðum sem viðhafðar eru.

Stýrihópurinn skal einnig sjá til þess að yfirlitskönnunin (sem er einn þáttur áætlunarinnar) sé lögð fyrir og unnið úr henni. Þessi hópur skal einnig sjá til þess að haldnir séu einn eða fleiri foreldrafundir þar sem fjallað er um einelti og aðgerðaáætlunina.

Stýrihópurinn er fulltrúi aðgerðaáætlunarinnar gagnvart bæði skólanum og forráðamönnum auk samfélagsins og fjölmiðla. Hópurinn  “á” niðurstöður yfirlitskannananna sem lagðar verða fyrir í skólanum – næst verður könnun lögð fyrir í nóvember 2006, en könnunin er lögð fyrir á hverju ári.

Stýrihópur kemur saman 5-6 sinnum á skólaári. Halda ber skriflega fundargerð á nefndarfundum.

Í stýrihópnum eru að jafnaði:
• fulltrúi skólastjórnenda,
• tveir af stjórnendum umræðuhópanna (annar einnig oddviti áætlunarinnar)
• einn fulltrúi kennara,
• námsráðgjafi
• hjúkrunarfræðingur eða fulltrúi heilsuverndar í skólanum
• (einn) – en þó helst tveir fulltrúar forráðamanna (t.d. frá foreldrafélagi skólans)
• (einn) – en betra að það séu tveir eða fleiri fulltrúar nemenda (t.d. frá nemendaráði)
• fulltrúar heilsdagsskólans/dægradvalar og úr grenndarsamfélaginu.

Verkefnisstjóri (instruktör)
Verkefnisstjóri er faglegur leiðbeinandi Olweusaráætlunarinnar. Hann/hún er í allt að 25% starfi við að sinna þeim skólum sem falla undir faglega stjórn í eineltisverkefninu.
Verkefnisstjóri nýtur kennslu á vegum verkefnisins í 7-8 lotum á tímabilinu 2006-2008.

Starf verkefnisstjóra felst í að styðja skólastjórnendur og annað starfslið við að koma áætluninni á og fylgjast með gangi hennar á tímabilinu og vera ráðgjafi á tímabilinu. Meðal þess sem verkefnisstjóri hefur á hendi er að kenna oddvitunum og lykilmönnum (oddviti getur einnig verið lykilmaður í sínum skóla), leiða nýtt fólk (á hverju hausti) inn í sannleikann og vera almennt til taks m.a. sem ráðgjafi við úrlausn einstakra eineltismál. Þá er verkefnisstjóri tengill áætlunarinnar við framkvæmdastjóra verkefnisins og við oddvita í samstarfsskólum. Verkefnisstjóri er ekki framkvæmdalegur stjórnandi í skólunum.  Hér gegnir skólastjóri (eða annar skólastjórnandi) lykilhlutverki og oddviti er eins konar verkstjóri í eineltisáætluninni.

ODDVITI (koordinator)
Einn þeirra sem stjórnar umræðuhópunum (og sem situr einnig í stýrihópnum) skal útnefndur oddviti áætlunarinnar í skólanum. Oddvitinn ber höfuðábyrgð (í umboði skólastjóra) á skipulagningu og starfsemi í tengslum við áætlunina í hverjum skóla. Hann er einnig tengiliður við skóla og verkefnisstjórann.

AÐ KOMA Á LAGGIRNAR (UPPELDISFRÆÐILEGUM) UMRÆÐUHÓPUM
Komið skal á laggirnar  umræðuhópum sem í eru allir þeir sem sinna nemendum í skólanum (þ.e. allir starfsmenn)  þ.m.t. stjórnendur og fulltrúar heilsdagsskólans. Á Íslandi höfum við lagt áherslu á að fulltrúar félagsmiðstöðva, sundlauga o .fl. séu einnig með í umræðuhópunum. Hópurinn/hóparnir hittist/hittast reglulega í 90 mínútur á föstum tíma aðra hverja viku til þess að fara nákvæmlega yfir aðgerðaáætlunina. Hámarksfjöldi  í hópi eru 15 starfsmenn.

Fundir umræðuhópanna styðjast við handbókina  “Kjarnaáætlun Olweusar gegn einelti  og andfélagslegri hegðun – kennaraleiðbeiningar (1999); íslensk þýðing 2002 og endurskoðuð útgáfa 2005: OLWEUSARKERFIÐ GEGN EINELTI – HANDBÓK og bókina Einelti í skólum (1992 eða síðari útgáfur); til á norsku, ensku og fleiri tungumálum. Eineltisáætlunin hefst næst 2006 og stendur yfir í tvö skólaár, en á þeim tíma er gert ráð fyrir að umræðuhóparnir komi saman hálfsmánaðarlega fyrrra skólaárið og  samtals verði fundir 16-20 á tímabilinu.

Sé verkefnisstjóri ekki úr viðkomandi skóla er eðlilegt að hann/hún sitji nokkra fundi umræðuhópa í skólanum. Þannig nær verkefnisstjóri að kynnast starfsliði og starfsemi hvers skóla fyrir sig.

LYKILMENN (HÓPSTJÓRAR)
Tveir lykilmenn fara fyrir hverjum umræðuhópi í skólanum. Í því felst m.a. að kynna  þátttakendum það uppeldisfræðilega efni sem aðgerðaáætlunin byggist á (sjá hér að ofan) á hvetjandi og ítarlegan hátt. Í þessu efni er um ákveðna framvindu að ræða og það byggist að hluta til á tilbúnum glærum. Með það í huga er mikilvægt að stjórnendur uppeldisfræðilegu umræðuhópanna hafi góða reynslu af kennslu fullorðinna og njóti ákveðinnar virðingar samstarfsfólks síns. Hver skóli velur sjálfur sína lykilmenn og það þarf að gerast tímanlega áður en skólinn hefur innleiðingu Olweusaráætlunarinnar.

Æskilegt er að einn til tveir úr hópi lykilmanna eigi sæti í stýrihópi.

Lykilmennirnir fá sérstaka kennslu og þjálfun í Olweusaráætluninni hjá verkefnisstjóra sem sinna mun skólanum. Þessi kennsla hefst með  námskeiði tímanlega fyrir upphaf/eða í upphafi haustannar.

Ávinningurinn af fundum umræðuhópanna byggist að miklu leyti á því hve vel uppeldisfræðilega efnið er kynnt af stjórendunum tveimur og því skiptir miklu að fólk gefi sér góðan tíma til undirbúnings og eftirfylgni vegna funda. Ekki er óeðlilegt að reikna með allt að tveimur aukatímum á hvorn fundarstjóra á viku. Einnig skiptir máli að hver og einn þátttakandi í umræðuhópi fái tækifæri til að kynna sér efnið fyrirfram. Æskilegt er að gera ráð fyrir hálfum til einum klukkutíma á viku í lestur þeirra þátttakenda sem ekki bera stjórnunarlega ábyrgð í hópnum.

Eineltisáætlunin

STARFSLIÐ
Í Olweusaráætluninni gegn einelti felst fræðsla, vitundarvakning ogfærniþjálfun starfsliðsins. Nauðsynlegt er að kynna öllu starfsliðinu hvað felst í Olweusaráætluninni, á hverju hún byggist og hvað hún hefur í för með sér í skólastarfinu. Þetta ætti að gerast á skipulagsdegi eða starfsmannafundi áður en skólahald hefst (í ágúst hvert ár). Síðar á skólaárinu er væntanlega haldinn annar sambærilegur fundur til að fara yfir niðurstöður yfirlitskönnunarinnar, en hún er næst lögð fyrir í nóvember 2006. Á þeim fundi er lagt út af niðurstöðum könnunarinnar og ef ástæða þykir til er tekin ákvörðun um breytingar á eftirlitshefðum (“gæslu”) og öðrum þáttum sem varða skólann í heild sinni. Kennarar og annað starfslið skólans gegnir lykilhlutverki hvað varðar skilvirka og árangursríka framkvæmd Olweusaráætlunarinnar.

NEMENDUR
Nemendur eiga að gera ýmislegt í bekkjum sínum. Haldnir eru fastir bekkjarfundir þar sem þau ræða einelti, félagatengsl og líðan í bekknum og þeim skulu kynntar bekkjarreglur sem sérstaklega eru samdar í því skyni að stöðva og koma í veg fyrir einelti. Þeir eiga að læra um hvernig einelti birtist, hvaða aðferðum er beitt og hvaða tjóni það getur valdið. Umræður, hlutverkaleikir, myndbönd og annað efni skal nýtt til að gera nemendurna meðvitaða um einelti sem fyrirbrigði og þeim verða kenndar einfaldar leiðir til að bregðast við því einelti sem þau verða vör við umhverfis sig. Lögð er áhersla á að efla færni nemenda til að velja rétta afstöðu og hjálpa þeim sem verða fyrir einelti.
Bekkjarfundir skulu vera í dagatali bekkjarins.

FORELDRAR
Foreldrar koma á ýmsan hátt að Olweusaráætlunininni. Fyrirbyggjandi starf er unnið þannig að á foreldrafundum af ýmsu tagi er þeim sagt frá auknum viðbrögðum skólans gegn einelti og boðið til samstarfs. Lögð er áhersla á að auka almenna virkni og færni foreldra á þessu sviði þannig að hægt sé að nota sér sem best þennan mikilvæga hóp.

Þegar tekið er á eineltismálum vinna skóli og heimili saman að lausn mála. Upplýsingum frá skólanum er komið á framfæri við bæði foreldra þeirra sem leggja í einelti og þeirra sem verða fyrir því. Í Olweusaráætluninni er lögð mikil áhersla á að koma á fót einstaklingsbundnum aðgerðaáætlunum og viðtölum kennara, annarra starfsmanna og skólastjórnar annars vegar og foreldra hins vegar í þannig málum.

Stjórn foreldrafélags (eða önnur stjórn?) skólans tilnefnir  fulltrúa (helst tvo) í stýrihóp Olweusaráætlunarinnar og tekur þannig þátt í starfi stýrihóps áætlunarinnar í viðkomandi skóla. Æskilegt er að foreldrafélaginu sé kynnt áætlunin á meðan verið er að hugleiða hvort skólinn eigi að taka þátt í Olweusaráætluninni. Foreldrafélaginu skal jafnóðum kynnt hvernig starfið með Olweusaráætlunina gengur í skólanum.

Allir foreldrar fá foreldrahandbókina, en höfundur hennar er Dan Olweus. Staðfærsla og umsjón hefur verið í höndum Þorláks H. Helgasonar. Endurskoðuð útgáfa 2005.

Yfirlitskönnun um einelti í skólanum

Einn hluti Olweusaráætlunarinnar er að hver skóli fyrir sig leggur fyrir nafnlausa yfirlitskönnun um eineltisvandann o.fl. í formi sérhannaðs spurningalista. Þessi könnun er lögð fram í  nóvember hvert ár, næst í nóvember 2006 í öllum skólum. Oddviti áætlunarinnar í skólanum hefur umsjón með könnuninni í sínum skóla.

Fjallað er um niðurstöður yfirlitskönnunarinnar í stýrihópi áður en þær eru kynntar í skólasamfélaginu og meðal foreldra.Þessar upplýsingar úr yfirlitskönnuninni, sem lagðar eru fram samkvæmt ákveðnu fyrirkomulagi, koma að miklu gagni þegar að því kemur að skipuleggja frekari starfsemi gegn einelti í skólanum.

Að loknu innleiðingartímabili sem eru tvö skólaár frá því að skóli hefst handa, er könnunin lögð fyrir á hverju ári, kjósi skólinn að halda áfram í Olweusarverkfninu.

Timi
Segja má að mestur hluti “kostnaðar” í Olweusarverkefninu sé fólginn í þeim tíma sem varið er  til verkefnisins: Menntamálaráðuneytið hefur lagt áherslu á að um símenntunarverkefni sé að ræða. Sumir skólar taka verkefnið sem eina símenntunarverkefnið á innleiðingartíma þess og ýta öðrum hugsanlegum endurmenntunar-/þróunarverkefnum til hliðar á meðan.

Undirbúningur að verkefni:
Áður en innleiðing hefst er gott að gefa sér góðan tíma. Áður en sjálf vinnan í skólunum hefst þarf m.a. að ganga frá ráðningu þeirra starfsmanna sem mest mæðir á í verkefninu: Sjá til þess að verkefnisstjóri sé til staðar og stöðuhlutfall hans/hennar í verkefninu ákveðið, á sama hátt þarf að gera ráðningarsamning við oddvita verkefnisins og sömuleiðis ákveða kjör og tíma sem lykilfólki er ætlað til að undirbúa og stjórna umræðuhópunum. Tveir lykilmenn (hópstjórar) fara fyrir hverjum umræðuhópi (sjá neðar).

Um einstaka liði:
1) Hver verkefnisstjóri verður  í allt að 25% starfi við, sinni hann/hún leiðbeinendastarfi fyrir fleiri en einn skóla. Rétt er að miða við að verkefnisstjóri sem hefur faglega umsjón með þremur skólum sé í 25% stöðu  – en stöðuhlutfall er m.a. háð nemendafjölda og starfsmannafjölda, en auk þess verður að gera ráð fyrir föstum kostnaði, kostnaði af ferðalögum, auk sameiginlegs kostnaðar og aðstöðu (síma og fl.).

2) Náms og kennslugögn nema á hvern starfsmann 4000 kr. Það á að nægja til að standa undir gerð handbókar (myndbönd fylgja), foreldrabæklings og hluta ýmiss annars gagnakostnaðar.
Áætlaður kostnaður á skóla er því á tveggja ára tímabili (innleiðingar-): 4000 kr x fjöldi starfsmanna í verkefninu (allra starfsmanna), að meðtöldum starfsmönnum sem bætast við.

3) Oddviti áætlunarinnar.
“Einn þeirra sem stjórna umræðuhópunum (og sem situr einnig í stýrihópnum) skal útnefndur oddviti (koordinator)áætlunarinnar í skólanum. Oddvitinn ber aðalábyrgð á skipulagningu og starfsemi í tengslum við áætlunina í hverjum skóla. Hann/hún er einnig tengiliður við skóla og verkefnisstjórann.”

Oddviti samhæfir verkefnið og er framkvæmdaaðili (gagnstætt verkefnisstjóra sem er faglegur ráðgjafi). Oddviti gæti haft hluta af verkefninu  – eða allt – inni í sinni almennu vinnuskyldu (t.d. ef aðstoðarskólameistari í litlum skóla er jafnframt oddviti).

4) Umræðuhópar koma saman á hálfs mánaðar fresti fyrsta árið  90 mínútur í senn (um það bil einu sinni í mánuði síðari hluta verkefnisins) og fara yfir námsefni og ræða það; samtals 16-20 sinnum á tímabilinu (2 ár).
“Tveir eða fleiri lykilmenn (hópstjórar)  fá það verkefni að stýra umræðuhópi eða -hópum í hverjum skóla. Í því felst m.a. það verkefni að kynna fyrir þáttakendum það uppeldisfræðilega efni sem aðgerðaáætlunin byggist á (sjá hér að ofan) á hvetjandi og ítarlegan hátt. Í þessu efni er um ákveðna framvindu að ræða og það byggist að hluta til á tilbúnum glærum. Með það í huga er mikilvægt að stjórnendur uppeldisfræðilegu umræðuhópanna hafi góða reynslu af kennslu fullorðinna og njóti ákveðinnar virðingar samstarfsfólks síns. Hver skóli velur sjálfur sína lykilmenn og það þarf  að gerast tímanlega áður en skólinn hefur innleiðingu Olweusaráætlunarinnar.
Einn eða tveir lykilmanna ætti/ættu að sitja í stýrihópnum.
Lykilmennirnir fá sérstaka kennslu og þjálfun í Olweusaráætluninni hjá verkefnisstjóranum í sínum skóla. Þessi kennsla hefst með  námskeiði áður en verkefnið hefst á haustönn.

Ávinningurinn af fundum umræðuhópanna byggist að miklu leyti á því hve vel uppeldisfræðilega efnið er kynnt af stjórendunum tveimur og því skiptir miklu að fólk gefi sér góðan tíma til undirbúnings og eftirfylgni vegna funda. Eðlilegt er að reikna með lykilmaður verji 1,5 klst á viku sérstaklega til undirbúnings fundar. Einnig skiptir máli að hver og einn þátttakandi fái tækifæri til að kynna sér uppeldisfræðilega efnið fyrirfram. Æskilegt er að gera ráð fyrir hálfri til einni klukkustund á viku í lestur til þeirra þátttakenda sem ekki bera stjórnunarlega (eru ekki lykilmenn) ábyrgð í hópnum.”

Tveir lykilmenn (hópstjórar) fara fyrir hverjum umræðuhópi, en í hverjum hópi eru í mesta lagi 15 starfsmenn. Lykilmenn hafa fengið sérstaka umbun í einhverjum skólanna, en töluverð vinna liggur í því að undirbúa fundi, stjórna þeim og koma niðurstöðum til skila. Þá þurfa lykilmenn (eins og fleiri) að hafa samráð við aðra innan skólans.
Hér ættu skólar að geta nýtt sér hluta af  þeim tíma sem skólastjóri hefur til ráðstöfunar (hafi þeir nægan tíma innan tímaramma samninga) til undirbúnings verkefninu.
Auk þess að undirbúa fundi og stjórna fundum eru lykilmenn og fleiri í skólanum sett á námskeið hjá verkefnisstjóra þar sem þau eru leidd í sannleikann um verkefnið. Verður að gera ráð fyrir kostnaði sem af því hlýst, en hér er gert ráð fyrir haldin séu þrjú hálfs dags námskeið eða ígildi þeirra (1+1/2 t.d.).

5) Umræðuhóparnir hittast reglulega, 60-90 mínútur í senn og fara yfir efnið. Þetta ætti að rúmast innan tímaramma  – en ég veit til þess að (í stórum skóla) hefur verið farið út fyrir tímaramma vikunnar vegna þess að önnur verkefni taka fundartíma . Þá hafa einhverjir skólastjóranna gripið til þess að bjóða öðrum starfsmönnum en kennurum (og skólastjórnendum) frí út á fundina (til dæmis lengra frí um jól …). Í þeim tilvikum hefur ekki verið greitt sérstaklega til stuðningsfulltrúa, skólaliða og gangavarða þó að þau hafi farið út fyrir daglega vinnuskyldu … en þau fengið frídaga í staðinn.
Sé góður fyrirvari á ættu fundirnir sem sé að rúmast innan daglegs ramma og því án sérstaks kostnaðar. Umreikningur á fríi á móti fundurm er vonandi meira spurning um hagræðingu en að það þurfi að ráða sérstaklega fólk í stað þeirra sem fá lengra jólafrí t.d.

6) Aðrir fundir og einn sérstakur fundur með foreldrum og sérstakur námsdagur þegar nýir starfsmenn bætast í hópinn (t.d. haustið 2006).
Það er nokkuð misjafnt hvernig skólar kynna foreldrum verkefnið, en hægt er að hafa sama dag/kvöld sameiginlegan fund og í framhaldi hans eru foreldrar kallaðir inn í hvern bekk (þetta gæti gerst sama kvöldið).

7) Könnunin.
Tvisvar á innleiðingartímabilinu er viðamikil könnun lögð fyrir nemendur í 4.-10. bekk viðkomandi skóla. Hér er gert ráð fyrir að allir nemendur svari beint (rafrænt) frá og með könnun í nóvember 2006 og að viss úrvinnsla fari fram í Bergen.

8) Fundir stýrihóps. Sjá áður. Stýrihópur kemur saman a.m.k. í upphafi verkefnis, í kringum könnunina og við upphaf skólaárs.

Hér hefur verið fjallað um þann tíma (og að hluta kostnað) sem blasir við hverjum skóla (og sveitarfélagi), en nokkur annar kostnaður er greiddur af þeim aðilum sem standa að verkefninu: Menntamálaráðuneyti, Kennarasambandi Íslands, Sambandi íslenskra sveitarfélga og hverjum skóla/sveitarfélagi (með náms- og kennslugagnagjaldi). Þá hefur Kennaraháskóli Íslands styrkt verkefnið, m.a. með aðstöðu og tæknilegri þjónustu við framkvæmdastjóra Olweusarverkefnisins – og Námsgagnastofnun annast prentun námsgagna frá 2004.

Hægt er að kynna sér gögn og skoða efni á heimasíðu  Hemilsetursins í Bergen eða á www.uib.no/psyfa/hemil/mobbing.htm. Þá er margt forvitnilegt að finna t.d. á vefslóðinni  http://www.google.com/search?q=olweus eða á öðrum sambærilegum leitarvélum), en þar eru í dag, 8. maí 2006 254000 tilvísanir.

Til hliðsjónar eru hér leiðbeiningar sem varpa ljósi á ferli:
Hér neðar eru  leiðbeiningar sem áttu við Noreg (umsóknarferli og framhald) þar sem verið einnig var verið að ráða verkefnisstjóra  og kenna þeim. Það á ekki við í verkefni okkar frá 2004. Verkefnisstjórar hafa þá þegar notið tilsagnar/kennslu frá Bergen. Á Íslandi var byrjað framar í ferlinu með því að lýsa eftir áhuga skóla 2004-2006. Sjá einnig plagg sem sent var út vegna umsóknar 2003:

Skólarnir Væntanlegir verkefnisstjórar Sveitarfélagið
Janúar – febrúar 2002 Umsóknargögn berast
Metið er hvort sækja eigi um
Umsókn er skrifuð Umsóknargögn berast
Metið er hvort sækja eigi um
Umsókn er skrifuð Sendir umsóknargögn áfram til skóla/væntanlegra verkefnisstjóra
Samræmir umsóknarferlin
Fjármögnun
Apríl 2002 Skilaboð berast um þátttöku
Val fer fram á oddvita, stýrihópi og lykilmönnum Skilaboð berast um þátttöku
Fyrsta tveggja daga námskeiðið
(Almennt um áætlunina og sérstaklega um yfirlitskönnunina í maí)
Maí-júní 2002 Yfirlitskönnun um einelti framkvæmd
Oddviti skipuleggur það í samráði við verkefnisstjóra
Mögulegur fundur í stýrihópi
Handleiðsla vegna yfirlitskönnunar í skólunum
Ágúst-september 2002 Verkefnisstjórar standa fyrir tveggja daga kynningarnámskeiði fyrir lykilmenn, oddvita og fleiri, ef vill, í skólunum sem eiga sérstaklega að sinna áætluninni
Olweusaráætluninni er komið á laggirnar í skólanum: Skólafundur haldinn um aðgerðaáætlunina, upplýsingar til starfsliðs, nemenda og forráðamanna, kynning á niðurstöðum yfirlitskönnunarinnar
Skólinn stofnar til umræðuhópa

Annar fundur verkefnisstjóra: um þjálfun lykilmanna í skólum og kynningu á niðurstöðum yfirlitskönnunar
September-desember 2002 Skólarnir skipuleggja almennan foreldrafund sérstaklega um Olweusaráætlunina (fundur í stýrihópi)
Vinna í bekkjum með einelti sem þema: Bekkjarreglur, bekkjafundir, hlutverkaleikir, myndbönd o.s.frv.
Vinna í skólanum til að bæta eftirlitsferli, móta viðbrögð um inngrip og eftirfylgni

Þriðji fundur verkefnisstjóra: Um starf í umræðuhópunum og handleiðslu oddvita og lykilmanna
Handleiðsla verkefnisstjóra

Unnið að því að tryggja fjármögnun verkefnisins á næsta ári (ef vill)